نشر کتاب در عصر قاجار و پهلوی

نشر کتاب در عصر قاجاریه

در این مطلب از مجموعه تخصصی چاپ، بسته بندی و جعبه جواهر حمزه به بررسی تاریخچه نشر کتاب در دوران قاجار و پهلوی می پردازیم. در ایران از دیرباز نسخه ،نویسان وراقان ،خطاطان کتاب فروشان تذهیب ،کاران جلدسازان صحافان و افرادی مانند ،آنان در کار نشر کتاب فعال بوده اند اما پیشینه نشر کتاب با دستگاه ،چاپ از زمان ورود نخستین دستگاه چاپ به ایران در سال ۱۳۶۹ میلادی آغاز شد دستگاههای چاپ مدتها در انحصار ارامنه بودند که در نقاط مختلف ایران از جمله ،اصفهان ارومیه و جنوب ایران به نشر آثار مقدس مسیحیان می پرداختند تأثیر نشر کتاب در ایران عملاً در اوایل قرن نوزدهم زمان سلطنت فتحعلی شاه و با حمایت عباس میرزا (ولیعهد) آغاز شد تحولاتی که در زمینه نشر در عصر قاجاریه ایجاد شد، عبارت است از :

1. انتشار چندین کتاب در دوران ولیعهدی عباس میرزا
2. انتشار نخستین روزنامه های کشور و افزایش تعداد این روزنامه ها تا زمان مشروطیت
3. تأسیس مدرسه دارالفنون و انتشار کتابهای درسی و علمی
4. افزایش انتشار روزنامه و کتاب با هدف سیاسی و اجتماعی ویژگیهای نشر در زمان قاجاریه عبارت است از:

• نشر کتاب غالباً در انحصار دولت بود و چاپخانه ها با حمایت دولت اداره می شدند و یا با حمایت گروهه ایی که با دو کشور روس و انگلیس ارتباط داشتند.
• خریداران کتاب رجال سیاسی و فرهنگی علاقه مند به کتاب بودند نه مردم عادی زیرا سطح سواد و توان اقتصادی مردم عادی پایین بود.
• افزایش نشر روزنامه ها در دوران مشروطیت موجب افزایش آگاهی های مردم از مسائل زمان خود شده بود.

نشر کتاب در عصر پهلوی

در عصر پهلوی اول (۱۳۰۴- ۱۳۲۰هـ . ش ایران وارد عرصه سیاسی و فرهنگی جدید شد. در این دوره گرایش بسیار برای صنعتی شدن به سبک کشورهای مترقی مانند آلمان وجود داشت با وجود ،این زیر ساختهای فرهنگی و اقتصادی این گرایش فراهم نشده بود و در خلاف جهت فرهنگ مردم بود. آموزش اجباری تحول فرهنگی بزرگی در این دوره بود که موجب شد بسیاری از خانواده ها ملزم به ثبت نام کودکان خود در دبستانها شوند، بنابراین ناگزیر مدرسه هایی نیز تأسیس کردند تا آنها جای مکتب خانه ها را بگیرند. در این دوران نسبتاً گسترش یافت و کتابهای درسی جدید تألیف کردند و چاپخانه ها و مؤسسات نشر دولتی و خصوصی نیز تأسیس شدند. یکی از ویژگیهای این دوران نظام پلیسی - استبدادی بود که طبعاً بر نشر كتاب تأثيرات منفی بسیار گذاشت. در این دوران کتابها زیر سانسور مأموران نظمیه قرار داشتند. سانسور مانع بزرگی در جهت رشد اندیشه ها و انتشار سالم کتاب بود.

سواد عمومی نشر

سالهای ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۲هـ . ش برای ملت ایران سالهایی دشوار بود، زیرا کشورهای شوروی و انگلستان به ایران حمله کرده و مردم ایران تحت فشار تبعات یورش بیگانگان به ایران قرار گرفته بودند پهلوی اول کشور را ترک کرده و حکومت را به پسرش سپرده بود شیوع بیماری تیفوس کوپنی شدن ارزاق عمومی و کمبود نان و دارو امکان نشر کتاب و کتابخوانی را از مردم گرفته بود. سالهای میان ۱۳۲۲ تا ۱۳۳۲ دوران مبارزه انقلابیون و آزادی خواهان برای باز کردن فضای سیاسی و شکستن محدودیتها بود. برداشتن محدودیت ها منجر به چاپ و نشر مجلات و کتابهای بسیار و افزایش آگاهیهای سیاسی مردم شد. گرچه ،بود اما انتقادات از سوی روزنامه ها قابل تحمل نبود مثلاً آزادیهایی به وجود آمده در سال ۱۳۲۶هـ . ش مدیر روزنامه تندروی مرد امروز در مقابل چاپخانه به قتل رسید.

سیاسی در انتشارات آن روزگار تأثیر زیاد گذاشت. پس از ملی شدن صنعت نفت دوران نخست وزیری دکتر محمد مصدق و مبارزات وی و آیت الله کاشانی و طرفداران ایشان در برابر کشورهای بیگانه بود. در سال ۱۳۳۱ ش که در ایران حکومت نظامی برقرار شد روزنامههایی مانند «باختر امروز» به مدیریت دکتر حسین فاطمی فعالیتهای آزادیخواهانه انجام می دادند. در همین سال قانون جدید مطبوعات به امضای دکتر مصدق نخست وزیر وقت رسید و منتشر شد بر اساس قانون جدید برای کسب امتیاز نشر، روزنامه سه شرط لازم بود: ۱. داشتن سی سال سن ۲. داشتن سواد خواندن و نوشتن .۳ نداشتن سوء سابقه کیفری

پیشنهاد مطالعه: چاپ بر روی مواد چند لایه

در سال ۱۳۳۲هـ . ش حکومت دولت مصدق سقوط کرد و شاه کودتا کرد سال ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۹ دوران ،کودتا اختناق و سرکوب پهلوی دوم برای جانشین کردن استعمار دولت آمریکا به جای دولت انگلیس بود. در این دوران محل روزنامه های منتقد و مدیران دولت آمریکا به جای دولت انگلیس بود. در این دوران محل روزنامه های منتقد و مدیران آن مانند شورش به آتش کشیده شدند و سوختند. پس از آن روزنامه ها اغلب از یاران و هواداران دولت کودتاگر بودند و به

نفع آنها می.نوشتند با وجود ،این متفکران و اندیشمندانی مانند علامه على اكبـ دهخدا که روزنامه نگار محقق و نویسنده که از سران مشروطیت خواهی بود توانست به نمایندگی نخستین دوره های مجلس شورای ملی انتخاب شود و به فعالیت خود ادامه دهد دهخدا که در سال ۱۳۲۵ در ۷۸ سالگی درگذشت توانست در دوران حیات خود دو اثر معظم و ارزشمند لغت نامه و امثال حکم را خلق کند. در سال منتهی به ۱۳۳۲ که سال کودتای نظامی و پایان فعالیتهای آزاد سیاسی بود در حدود سیصد عنوان روزنامه و مجله منتشر میشد که در تاریخ مطبوعات ایران حتی در سالهای پس از آن نیز بی نظیر بوده است به طور کلی به جز سالهای کودتا که بازار نشر سیر نزولی طی کرد در تمام سالها تعداد عناوین منتشره سیر صعودی داشته است. مثلاً در سال ۱۳۳۴ هـ . ش تعداد عناوین منتشره به که تا آن زمان در ایران بی سابقه بوده است. این دوران مصادف با حمایت های مالی دولت آمریکا و تبلیغات وسیع برای دولت کودتا بود.

پس از نوسان ناگهانی در سال ۱۳۳۴، از ۱۲۴ تا ۱۱۱۵ آمار کتابهای منتشره نسبتاً یکنواختی داشت در سال ۱۳۴۲ به حدود ۸۰۰ یا ۷۵۰ عنوان الرايش بود.

لادا در سال ۱۳۳۵هـ . ش روزنامه ها و مجلات برای خود کانونی تشکیل دادنا. و کتاب شناسی ملی ایران منتشر شد که در آن مشخصه هایی مانند تفکیک مونونی و تعداد کتابها به وجود آماد. در پایان دهه ۱۳۳۰هـ . ش و سالهای آغازین دهه ۱۱۴۰ (دوره نخست وزیری علی امینی در بازار نشر ایران پدیده ای استثنایی به نام « کتاب گیاویی » به وجود آمد. شمار کتابهای منتشر شده در آن سالها بیش از نیاز و تقاضا ناشران و کتاب فروشان ناچار شدند کتابهای انبار شده را به صورت کیلویی و با قیمت بسیار ارزان بفروشند. مقایسه سالهای میان ۱۳۲۰ تا ۱۳۴۰ ه. ش نشان میدهد که با توجه به افزایش جمعیت و افزایش شمار باسوادان و بالارفتن سطح آموزش عالی در ایران شمار کتابهای آن سالها تفاوت چندانی در فاصله ۲۰ سال نکرده است. کاهش تعداد کتابها و عدم تمایل مردم به مطالعه در بازار نشر نشانگر وضع بد اقتصادی ،مردم نقض آزادیهای فردی و بحران سیاسی و تمام تقاضا اقتصادی و فرهنگی بود.

با وجود اینکه سالهای میان ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۰ هـ.ش تقریباً دوران ثبات اقتصادی بود، اما چون از ابتدای ،دهه روحانیت به زعامت امام خمینی (ره) مبارزات خود را آغاز کرده بود طبیعی است که بازار نشر نیز از نظر کیفی و کمی از آن تأثیر پدیرفته بود زیرا رهبری این حرکتها بدون چاپ و نشر کتاب جزوات و شب نامه ها میسر نبود. هر چند این حرکتها با سرکوبی ،نظامی در خرداد ۱۳۴۲ به ظاهر پایان یافت و اغلب انقلابیون کشته یا زندانی شدند اما فعالیتهای علمی و فرهنگی و در کنار آنها نشر کتاب نیز با نظارت شدیدتر دولت ادامه یافت

پیشنهاد مطالعه: نحوه ساخت ابزارآلات چاپ اچینگ (Etching) یا چاپ فلزی

سال های میان ۱۱۲۰ تا ۱۲۰۵۰ مردی که دوران المسرایش بهای نفست و رونق اقتصادی بود، از نظر کشی بر بازار نشر کتاب السر کادانست در سال ۱۲۲۲۰ هرش برای نخستین بار در تاریخ نشر در ایران شماره کتابها چهار رقمی شده (۱۰۲۱ هنوان این نخستین کنام در سیر میمودن رشد نشر است زیرا تعداد عناوین کتاب که در خطی مستقیم حرکت میکرد و تقریباً یکنواخت بوده است از این سال مسیر مدردی پیدا می کند. در این دهد تأسیسات چاپی احداث شده و فعالیت های انتشاراتی به ویژه در سازمانهای دولتی و وابسته به دولت گسترش یافت همچنین در سال ۱۱۲۸ ه. ش دانشگاه تربیت معلم تأسیس شد و لایحه تأسیس سازمان استاد ملی ایران و مقررات تأسیس مدارس عالی به تصویب رسید. این گونه کارها طبعا بر بازار نشر تأثیر میکاداشت.

از سالهای ۱۱۵۰ تا ۱۲۵۷ ـ هوش فعالیتهای انقلابیون تشدید شد. کتابهای منتقد دولت و حتی کتابهایی منتشر میشد که با استعاره و نمادهایی از حکومت ظلم انتقاد میگردند و ممنوع الانتشار بودند و نگهداری آنها جرم سیاسی محسوب می شد ولی اینها روشنگران جامعه را از خواندن این گونه منابع باز نمی داشت و کتابهای ممنوع دست به دست در میان مردم می گشت و خوانده می شد. در سال ۱۳۵۰ به ازای هر ۱۵۴۰۰ تن یک هنوان و در ۱۳۵۵ به ازای هر ۱۹۹۵۰۰ تن یک عنوان کتاب وجود داشت این رقمها تنزل شمار کتابها را در بازار نشر نشان میدهد. در سالهای ۱۳۹۵ و ۱۳۵۷ حرکت مثبتی در نشر پیدا شد. تعداد زیادی کتابهای سیاسی و مذهبی به خصوص کتابهایی که ممنوع الانتشار . بودند منتشر شدند آمارها نشان میدهند که در سال ۱۳۵۷ شمار کتابهایی که از

مجرای رسمی منتشر میشدند و در جای رسمی به ثبت نمی رسیدند، منتشر شده اند. به طورکای آمار نشر کتاب از ۱۲۰ تا ۱۲۳۵۷ نشان دهنده افزایش تعداد کتابهاست اما این افرایش نمیتواند بیانگر رونق نشر کتاب افزایش کتابخوانی و رشد فرهنگی باشد. این رشد با افزایش جمعیت هده باسوادان هده دانش آموزان و دانشجویان تعداد دانشگاه ها و فعالیتهای فرهنگی و رسانه های دیگر همراه نبوده است.

منبع: کتاب "آشنایی با مبانی چاپ و نشر" اثر دکتر فهیمه باب الحوائجی

مجموعه تخصصی چاپ و بسته بندی های لوکس حمزه