تاریخچه خط در جهان (پیدایش خط در جهان اسلام و اروپا)

انسانهای نخستین به صورت ابتدایی زندگی می کردند و احتمالاً نوعی تکلم ابتدایی و اولیه داشتند آثار هنری و مصنوعات سنگی به دست آمده از آن دوران که برخی از ظرافت و ذوق و اندیشه هنری نیز برخوردارند نشانگر آن است که آنان برای برقراری ارتباط با یکدیگر از زبان اشاره و تقلید استفاده نمی کردند بلکه ارتباطشان کلامی بوده است به همین دلیل پس از ارتباطات غیر کلامی که به صورت ایما و اشاره ،بوده انسان ارتباط کلامی (شفاهی) نیز برقرار کرده است.

در این مطلب از مطالب آموزشی مجموعه خدمات تخصصی چاپ و بسته بندی لوکس حمزه به بررسی تاریخچه و پیدایش خط در جهان خواهیم پرداخت پس تا آخر این مطلب همراه حمزه باشید.

 قبل از اختراع خط انسان تجربیات خود را شفاهی و کلامی به دیگران منتقل می کردند این نوع ارتباط را میتوان ارتباط سینه به سینه " خواند. هنگامی که انسان سخنگو ،شد زبانهای گوناگونی پدید آمد که ریشه برخی از آنها یکی است.

اختراع نخستین خط بشر و مراحل تحول آن

 نخستین خط انسان تصویری بوده است این خط ابتدا حالت نمادین نداشته است. زبان شناسان مراحل خط تصویری تا الفبا را به چهار مرحله تقسیم می کنند: ۱- تصویر نگاری ۲- ایده نگاری 3- واژه نگاری، ۴- آوانگاری

1.  تصویر نگاری در این مرحله بیان اندیشه و تبادل نظر با تصویر صورت می گرفت. مصری ها و چینی ها با همین روش نگارش را آغاز کردند و به تدریج از تصویر نگاری، خطی درست کردند که با آن توانستند تاریخ نگاری کنند.

 

2. ایده نگاری یا اندیشه نگاری در این دوره هر تصویر مفهوم خاص خودش را پیدا کرد. مثلاً شکلی از آب هم بیانگر آب بود و هم بیانگر نوشیدن؛ یا شکل پرنده هم بیانگر پرنده بود و هم بیانگر پرواز کردن رنگ قرمز هم بیانگر رنگ بود و هم نشانگر جنگ و خونریزی.

 

 

3. واژه نگاری در این مرحله هر واژه یا نشانه نمایانگر یک نوشته بوده است. این نشانه میتوانست تصویر یک شیئی یا علامتی قراردادی باشد. تفاوت دوره اندیشه نگاری و واژه نگاری این است که در دوره اندیشه نگاری مثلاً پنج خط نشانه پنج روز بود اما در دوره واژه نگاری یک عدد مانند ۵ نماد.

 

4.  آوانگاری در این مرحله هر یک از نشانه هایی که در دوره واژه نگاری بیانگر یک اندیشه بود آوای خاصی به خود گرفت در این دوره هجاها بـه وجـود به وجود آمدن هجاها آغاز اختراع الفبا بود هر یک از نشانه ها نماد الفبایی یک واحد صوتی است.

 

5. نخستین خط های بدست آمده متعلق به بین النهرین و مصر بوده است. قدمت خطها به هزاره چهارم پیش از میلاد میرسد یکی از کهن ترین زبانهای نوشته شده متعلق به قوم سومر است که مجاور خلیج فارس می زیستند و یکی از تمدنهای بسیار کهن را بنیاد نهادند.

سومریان فعالیتهایی مانند معاملات و معاهدات بازرگانی خود را بر لوحه های گلی ثبت می کردند. بابلیان، آشوریان و هیتیان نیز بر لوحه های گلی می نوشتند آنان با پختن لوحه های گلی بر پایداری آنها می افزودند.

پیشنهاد مطالعه: روش های مختلف صحافی کتاب

تاریخچه خط در جهان اسلام

نخستین خطی که در تمدن اسلام و در میان نسخه نویسان رایج شده خط کوفی بوده است. در کتابت مصحفها و سایر نگارشهای عربی از این خط استفاده میشده می شده است این خط که هیچ گونه اعرابی ،نداشت به خط کوفی کهن معروف است.

پس از آغاز کتابت مصحفها برای جلوگیری از تحریف کلام الله بــر خط کوفی اعراب گذاری شد که به آن خط کوفی متحول میگویند از این خط برای کتابت قرآن مجید و سایر نگاشته های عربی استفاده می شد.

نسخه هایی از این خدا بدست آمده اما تاکنون نوشته ای به زبان فارسی که به خط کوفی کهن باشد، به درست نیامده است خط کوفی به شیوههای گوناگون ،مشجر، مربع، مدوّر و متداخل نوشته میشده است بعدها خط کوفی برای نوشتن کتیبه ها و تزیین بناهای مذهبی نیز به کار رفته است خط کوفی در مناطق تحت سلطه اسلام شکل های گوناگون داشته است.

پیشنهاد مطالعه: برجسته سازی کاغذ با استفاده از روش چاپ اچینگ (اسیدی)

پیدایش خط نستعلیق

خط کوفی به تدریج تغییر یافت و خط نسخ " پدیدار گشت، وجه تسمیه نسخ به دلیل شیوع آن و منسوخ شدن سایر خطها بوده است. از نیمه دوم سده چهارم هجری این خط بیشتر رایج شده و نوشته های فارسی بـا ایـن خـط نگاشته می شده است خط نسخ بر عکس خط کوفی که دور نداشت دارای دور بیشتر بود و آسانتر و سریع تر نوشته می شد.

در طول زمان، این خط زیباتر و منسجم تر و دور آن بیشتر شد تا اینکه در نیمه نخست سده هشتم هجری فارسی نویسان از این خط استقبال بسیار کردند زیرا خط نستعلیق به وجود آمد. خط نستعلیق زیباتر دور حروفش بیشتر و نگارش آن سریع تر بود.

واضع خط نستعلیق را میر علی بن حسن تبریزی" دانسته و ابداع آن را بـه اوایل قرن نهم هجری نسبت داده اند بافت نستعلیق رفته رفته زیباتر شد تا جایی که کاتبان و نسخه نویسان آن را عروس خطهای اسلامی خواندند. احتمالاً از این خط قبلاً در آسیای صغیر و شبه قاره هندوستان استفاده می شده است.

پیدایش خط تلعیق

خط دیگری را که کاتبان و منشیان برای نوشتن فرامین و احکام و مانند آنها به صورت رمـز بـه کـار می بردند که به آن تعلیق گفتند و استفاده از آن برای این بود که هر کس نمی نتواند از این نوشته ها استفاده کند خط نستعلیق به تدریج به خط شکسته نستعلیق تبدیل شد زیرا نسخه نویسی بسیار وقت گیر بود و همواره نسخه نویسان به فکر پیدا کردن راهی برای سریعتر و آسان تر نوشتن بودند.

این خط در سده یازدهم بـه وجود آمد و برای نگارش آن قوانینی وضع کردند که بر زیبایی آن افزود. علاوه بر خط های اصلی ،مذکور خطهای دیگری نیز به وجود آمدند مانند ،رقعه ،غبار طغری سیاه مشق و غیره که جنبه تفننی داشتند. یکی از خط هایی که در محاسبات دیوانی استفاده میشد خط سیاق یا سیافت بود که به سبک کوته نویسی بود و برای هر اصطلاح حروف اول آن را استفاده می کردند.

پیشنهاد مطالعه: معرفی کامل روش چاپ و تکثیر اچینگ (Etching) یا چاپ فلزی

سیر تحول خط در اروپا

تاریخ نویسان نخستین خط هایی را که در ایتالیا و سایر نقاط اروپا استفاده می شده "خط بربری" خوانده اند. این خط بسیار ناخوانا بود. پس از آن خط کارولنژی" به وجود آمد که نام آن برگرفته از نهضتی با همین نام بود. این خط نــه رومی بود، نه باستانی و تا سده یازدهم در اروپا استفاده می شده است.

مطلب مفید دیگر: کاغذ سنگی

این خط بـه "خط باستانی" تبدیل شد. به تدریج خط در اروپا از شکل هندسی خشن، و زاویه دار به شکل زیباتر تغییر یافت. در پی این تحولات خطی به نام "خـط انسانگرایی " به وجود آمد که هم ساده تر و خواناتر بود و هم قواعد زيبـا شناختی در آن رعایت شده بود. این خط تا زمان اختراع چاپ و پس از آن نیز ادامه یافت.

 

 

مجموعه خدمات تخصصی چاپ و بسته بندی لوکس حمزه

منبع: کتاب "آشنایی با مبانی چاپ و نشر" اثر دکتر فهیمه باب الحوائجی